José Martí – Η Δική μας Αμερική , Παρουσίαση της ελληνικής έκδοσης - Μυρτώ Λαζαρίδου

Μυρτώ Λαζαρίδου

εκ μέρους του Πολιτιστικού Συλλόγου Χοσέ Μαρτί

Η βιβλιοπαρουσίαση έγινε τον Μάρτη του 2010, σε ανοιχτή εκδήλωση στο Ιωνικό Κέντρο, Μοναστηράκι

Το βιβλίο που κρατάμε στα χέρια μας, όπως εξάλλου φαίνεται κι από την ταυτότητα, είναι προϊόν συλλογικής δουλειάς, ακολουθώντας το πνεύμα του Χοσέ Μαρτί ότι «Η συλλογικότητα είναι το μοναδικό μυστικό των ανθρώπων και των λαών και η εγγύηση της ελευθερίας τους».

Συνιστά την πρώτη έκδοση του συλλόγου Χοσέ Μαρτί στην Ελλάδα. Στόχος της πρώτης αυτής εκδοτικής απόπειρας είναι να γίνει γνωστός και στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό ο μεγάλος αυτός λόγιος, ο εθνάρχης των Κουβανών που πάλεψε για την ανεξαρτησία της Κούβας, και ένας από τους σπουδαιότερους κλασικούς συγγραφείς και ποιητές του ισπανόφωνου κόσμου.

Το βιβλίο αυτό είναι η αρχή μιας ευρύτερης εκδοτικής και όχι μόνο προσπάθειας, να εξοικειωθούμε με τη σκέψη του μεγάλου Δασκάλου, να μελετήσουμε τη ζωή και τα έργα του όπως ακριβώς γίνεται στους συλλόγους που φέρουν το όνομα Χοσέ Μαρτί, σε διάφορα μέρη του κόσμου σε συνεργασία με ακαδημαϊκούς, με ειδικούς αλλά και λάτρεις του κουβανικού και λατινοαμερικάνικου πολιτισμού.

Λίγα λόγια για το βιβλίο

Το βιβλίο ξεκινά με τον Πρόλογο που έχει γραφτεί από τον Αρμάντο Χάρτ (ιστορικό ηγέτης της κουβανικής επανάστασης, που αργότερα διετέλεσε και υπουργός πολιτισμού της Κούβας) και το βιογραφικό σημείωμα, που αναφέρονται στη ζωή και το έργο του Χοσέ Μαρτί, εντάσσουν τον αναγνώστη στο ιστορικο-πολιτικό πλαίσιο και τον βοηθούν να κατανοήσει καλύτερα τα 5 κείμενα που ακολουθούν. Τα κείμενα γράφτηκαν μεταξύ 1882 και 1895 και είναι ενδεικτικά τόσο της σκέψης του μεγάλου Δασκάλου όσο και των τεκταινομένων της εποχής (αγώνας για την ανεξαρτησία της Κούβας, σχέση ΗΠΑ και Κούβας, αλλά και ευρύτερα  γέννηση του εργατικού κινήματος στην βόρεια αμερική, θάνατος του Κ. Μαρξ).. 

•Η δική μας Αμερική – Ν. Υόρκη 1891

Δεν είναι τυχαίο ότι επιλέχθηκε αυτό το κείμενο να μπει πρώτο ούτε ότι ολόκληρος αυτός ο τόμος ονομάστηκε έτσι. Πρόκειται ίσως για το ιδεολογικό και πολιτικό μανιφέστο του Χοσέ Μαρτί σχετικά με το πώς αντιλαμβάνεται το παρόν και το μέλλον της δικής του Αμερικής, της Λατινικής Αμερικής σε σχέση ή καλύτερα υπό την απειλητική –ήδη από τότε- σκιά της άλλης Αμερικής που εδώ υπονοείται και δεν είναι άλλη από τη Βόρειο Αμερική.

Η ιδέα της πολυφυλετικής ταυτότητας, της ανάγκης εστίασης στην ιστορία και τον πολιτισμό της αμερικανικής ηπείρου ακόμη και σε βάρος των μεγάλων φιλοσοφικών συστημάτων του δυτικού κόσμου, και ακόμα το ιθαγενικό ζήτημα και ο ρατσισμός, η ελευθερία και η ανεξαρτησία και η παιδεία ως μέσου απελευθέρωσης του ανθρώπου και των εθνών είναι ζητήματα κεντρικά όχι μόνο στο κείμενο αλλά και στη σκέψη του.

Επιλέγω δύο αποσπάσματα πολύ ενδιαφέροντα. Το ένα μιλάει για τον πολιτισμό, και την απελευθωτική δύναμη της γνώσης και της παιδείας : 

«Γνωρίζω σημαίνει επιλύω. Να γνωρίζεις τη χώρα σου και να την κυβερνάς με βάση τη γνώση είναι ο μόνος τρόπος να την απελευθερώσεις από την τυραννία. Το ευρωπαϊκό πανεπιστήμιο πρέπει να υποκλιθεί μπροστά στο πανεπιστήμιο της Αμερικής. Η ιστορία της αμερικανικής Ηπείρου, από τους Ίνκας ως τις μέρες μας, πρέπει να διδάσκεται λεπτομερώς, ακόμη κι αν αυτό σημαίνει ότι δεν θα διδάσκονται οι άρχοντες της Ελλάδας. Η δική μας Ελλάδα πρέπει να έχει το προβάδισμα απέναντι στην Ελλάδα εκείνη που δεν είναι δική μας. Την έχουμε περισσότερο ανάγκη».

Και το άλλο συνιστά  ένα από τα πιο διαυγή και καίρια σχόλια ενάντια στο ρατσισμό: «Δεν μπορεί να υπάρχει έχθρα φυλετική, γιατί δεν υπάρχουν φυλές. Οι διανοητές της δεκάρας με τη φτωχή τους σκέψη ζεσταίνουν και ξανασερβίρουν τις ´φυλές´ που ανακάλυψαν σε κάποια βιβλιοθήκη· φυλές που ο αντικειμενικά σκεπτόμενος ταξιδιώτης και ο καλοπροαίρετος παρατηρητής ψάχνουν αλλά ποτέ δεν βρίσκουν στη δικαιοσύνη της Φύσης…»

•Η απεργία των ιπποτών της εργασίας – la Nacion, Buenos Aires, 1882

Το τάγμα των ιπποτών της εργασίας (holy order of the knights of labour), ιδρύθηκε το 1869 στη Φιλαδέλφεια από 9 εργάτες ιματισμού και μέσα σε 20 χρόνια έφτασε τα 700 μέλη, συσπειρώνοντας στις γραμμές τους μαύρους, γυναίκες, εργαζόμενους από κάθε εθνικότητα.  Στα 1880 το συνδικάτο των ιπποτών βρέθηκε στο επίκεντρο των εργατικών αγώνων, διεκδικώντας τη θεσμοθέτηση του οκταώρου, την κατάργηση της παιδικής εργασίας, ίσες αμοιβές για όλους. Το σύνθημα αυτού του δυναμικού συνδικάτου δεν ήταν «όλοι για ένας ένας για όλους», αλλά «η πληγή του ενός πονάει όλους».

Το κείμενο με αρκετά γλαφυρό τρόπο παρουσιάζει τις δύο διαφορετικές πλευρές, τους καπιταλιστές και τους εργάτες, και περιγράφει μια από τις νικηφόρες εξεγέρσεις των φορτοεκφορτωτών στη Νέα Υόρκη εναντίον των σιδηροδρομικών εταιρειών. Στον πυρήνα του κειμένου βρίσκεται η ιδέα ότι οι εργάτες ανεξαρτήτως εθνικότητας, φύλου και φυλής μόνο αν είναι ενωμένοι και αλληλέγγυοι ενάντια στον κοινό εχθρό που είναι οι καπιταλιστές εργοδότες μπορούν να ελπίζουν σε νικηφόρους αγώνες.

Να υπενθυμίσουμε ότι 4 χρόνια αργότερα, την πρωτομαγιά του 1886, διαδήλωση στο Σικάγο θα καταλήξει σε 4ήμερο ταραχών και σε αιματοκύλισμα στην πλατεία Χάιμαρκετ. Και μετά τη βία, κι άλλη βία, με συλλήψεις, δίκες, καταδίκες, θανατικές ποινές, ισόβια, αυτοκτονίες κρατουμένων. Η αποκατάσταση της μνήμης των πεσόντων εργατών, θα έρθει το 1889 όταν η Δεύτερη Διεθνής στο Παρίσι κηρύσσει στο εξής (από 1890 και εντεύθεν) η Πρώτη του Μάη να είναι ημέρα αλληλεγγύης στους εργατικούς αγώνες.

• Τιμητική εκδήλωση για τον Κ. Μαρξ, Ν. Υόρκη 1883, La Nacion Buenos Aires.

Στις 14 Μαρτίου του 1883 πεθαίνει ο Κ. Μαρξ. Έξι μέρες μετά (στις 20 Μαρτίου του 1883) οργανώνεται στο Κούπερ Γιούνιον στη Νέα Υόρκη μια από τις μεγαλύτερες εκδηλώσεις για τη μνήμη του.

Είναι πραγματικά εντυπωσιακή η διεισδυτική ματιά του Χ. Μαρτί καθώς τον παρακολουθούμε να περιγράφει τον σύγχρονό του Κ. Μαρξ. Λέει για παράδειγμα:

«Ο Κ. Μαρξ μελέτησε τους τρόπους που μπορεί να θεμελιωθεί ο κόσμος σε νέες βάσεις και αφύπνισε τους κοιμισμένους και τους έδειξε πώς να γκρεμίσουν το σάπιο τούτο ικρίωμα».

Και λίγο παρακάτω: «(ο) Κάρλ Μάρξ δεν υπήρξε μόνο τιτάνιος υποκινητής της οργής των ευρωπαίων εργατών, αλλά και διεισδυτικότατος παρατηρητής των αιτιών της δυστυχίας και της μοίρας των ανθρώπων, καθώς και άνθρωπος που τον κατέτρωγε η αγωνία να κάνει καλό. Εκείνος έβλεπε σε καθετί αυτό που χαρακτήριζε τον ίδιο: εξέγερση, υψηλούς στόχους, αγώνα.»

Πολύ συγκινητικό είναι ακόμα το γεγονός ότι το εν λόγω κείμενο είναι ταυτόχρονα και ένα «ύμνος» στον εργάτη, όταν λέει ότι: «Η δουλειά ομορφαίνει. Ξανανιώνεις να βλέπεις έναν εργάτη γης, έναν σιδερά ή έναν ναυτικό. Δαμάζοντας τις δυνάμεις της φύσης γίνονται όμορφοι όπως αυτές».

Το ειδικό βάρος αυτού του κειμένου εντοπίζεται στο γεγονός ότι ο λόγος αυτός μεταμορφώνεται  σε ένα ιδιότυπο τεραίν όπου θα συναντηθούν έστω και υπό αυτές τις περιστάσεις –για να γράψει ο ένας τον επικήδειο του άλλου- 2 ιερά τέρατα της σκέψης του 19 ου αιώνα.

Ας μην ξεχνάμε εξάλλου ότι στο Κουβανικό Σύνταγμα η Δημοκρατία της Κούβας ορίζεται ως "σοσιαλιστικό κράτος βασισμένο στις αρχές του Χοσέ Μαρτί και τις πολιτικές ιδέες του Μαρξ.

• Η Κούβα και οι Ηνωμένες Πολιτείες – 1889

Το κείμενο αυτό αποτυπώνει τη συζήτηση που γίνεται αυτή την περίοδο για την προσάρτηση ή όχι της Κούβας στη βορειοαμερικανική ένωση. Σε αυτό το πλαίσιο θα δημοσιευτούν εκείνο το διάστημα 2 κείμενα σε δύο μεγάλες εφημερίδες της εποχής, στη Manufacturer, το ένα και στην Evening Post, το άλλο που θα εκθέτουν τους λόγους για τους οποίους η Κούβα θα ήταν επιζήμιο να μπει στην Ένωση. Η κριτική που της γίνεται μάλιστα είναι τόσο σκληρή, άδικη και ρατσιστική που ο Χ. Μαρτί θα απαντήσει με ένα τρίτο άρθρο που θα φιλοξενηθεί από την Evening Post με τον τίτλο η υπεράσπιση της Κούβας.

Στο κείμενο αυτό ο Μαρτί από τη μια μεριά θα αντεπιτεθεί  αντιστρέφοντας τα ίδια τα επιχειρήματα  του αντιπάλου, θα αποκαλύψει αλήθειες και  θα κατονομάσει κακώς κείμενα στην πολιτική των ΗΠΑ, που κάνουν τον αναγνώστη να ανατριχιάζει με τη διαχρονικότητα τους, και από την άλλη πλευρά θα μιλήσει για το μεγαλείο της Κούβας, το υψηλό κουβανικό φρόνιμα και την υπερηφάνεια της κουβανικής ψυχής.

«Έχουμε παλέψει σαν άντρες και κάποιες φορές σαν γίγαντες, για να κερδίσουμε την ελευθερία μας» θα πει πολύ χαρακτηριστικά…

Και αλλού «Εμείς δεν είχαμε παρά έναν γείτονα που επεξέτεινε τα όρια της ισχύος του και εργάστηκε ενάντια στη βούληση του λαού, για να ευνοήσει τους εχθρούς εκείνων που πολεμούσαν για την ίδια Χάρτα της Ελευθερίας βάσει της οποίας εκείνος θεμελίωσε την ανεξαρτησία του».

•Επιστολή προς τον Μανουέλ Μερκάδο– 1895 Ντος Ρίος

Είναι στην πραγματικότητα μια προσωπική αυτοαξιολόγηση της προσφοράς του και συνάμα το χρονικό ενός προαναγγελθέντος θανάτου.

Αυτός ο άνθρωπος που «έζησε μέσα στο τέρας [τις ΗΠΑ], γνωρίζει τα σωθικά του και η σφεντόνα του είναι η σφεντόνα του Δαβίδ», είχε ως αποστολή του να φράξει με το αίμα [το δικό του και των αδελφών του] το δρόμο της προσάρτησης της Κούβας  από τον βίαιο και κτηνώδη βορρά, αλλά και να την απελευθερώσει από τον αποικιοκράτη Ισπανό.

Η επιστολή θα μείνει ημιτελής. Την επόμενη μέρα, 19 Μαΐου του 1895, ο Χοσέ Μαρτί επικεφαλής του Επαναστατικού Κουβανικού Κόμματος, θα σκοτωθεί σε συμπλοκή με το ισπανικό ιππικό στο Ντος Ρίος, στην αρχή του πολέμου για την Ανεξαρτησία της Κούβας από ισπανικό αποικιακό ζυγό, ένα πόλεμο με αίσιο τέλος, για τη διεξαγωγή του οποίου δούλεψε σκληρά.

Τέλος θα ήθελα να προσθέσω πως για λάθη, παραλείψεις, αβλεψίες φέρουμε την πλήρη ευθύνη και φυσικά θα ήταν ευπρόσδεκτο οποιοδήποτε σχόλιο ή κριτική. Ακόμη περισσότερο δε όποιος θα ενδιαφερόταν να συμμετέχει ενεργά, ευχαρίστως να έρθει για να προβούμε από κοινού σε νέες εκδοτικές απόπειρες και λοιπές μελέτες που θα επιχειρήσει η ομάδα στο μέλλον. Είναι σημαντικό σε αυτό το σημείο να τονίσουμε ότι η γνώση των ισπανικών δεν είναι προαπαιτούμενο για να συμμετέχει κανείς στην ομάδα, γι’ αυτό εξάλλου γίνονται και οι μεταφράσεις.